Sto lat temu, 4 lutego 1919 roku, ukazał się dekret o samorządzie miejskim, zawierający wykaz 150 miejscowości uznanych za miasta. Jednym z nich był Wyszków, który odzyskał prawa miejskie po 50 latach. W tym roku mija 150 lat od utraty przez Wyszków praw miejskich i 517 lat od ich uzyskania. To także doskonała okazja, by przypomnieć historię wzlotów i upadków naszego miasta.

Wyszków ponownie miastem

Prawa miejskie Wyszków otrzymał 11 marca 1502 r., a stracił je w maju 1870 r. Ponownie został uznany za miasto na podstawie Dekretu o samorządzie miejskim z 4 lutego 1919 r., podpisanego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, Prezydenta Ministrów Ignacego Jana Paderewskiego i Ministra Spraw Wewnętrznych Stanisława Wojciechowskiego. Dekret został opublikowany w Dzienniku Praw Państwa Polskiego z 7 lutego 1919 r. Określono w nim m.in. zakres działania gminy, skład rady miejskiej i magistratu oraz ich kompetencje. Samorząd miejski posiadał osobowość publiczno-prawną i wykonywał zadania własne oraz poruczone. Zakres poruczony określały obowiązujące ustawy, rozporządzenia władz państwowych oraz umowy rządu z gminą. Do własnego zakresu działania należały wszystkie sprawy, które dotyczyły dobrobytu materialnego, rozwoju duchowego i zdrowia mieszkańców gminy. W szczególności było to zarządzanie majątkiem gminy, jej dochodami i wydatkami, zakładanie i utrzymywania miejskich dróg, mostów, skwerów, zakładanie i utrzymanie miejskich środków komunikacji, urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych oraz służących do zaopatrywania w światło i siłę elektryczną, opieka nad ubogimi, tworzenie i utrzymywanie zakładów dobroczynnych, ochrona zdrowia publicznego, zakładanie i utrzymywanie szpitali i urządzeń sanitarnych, rzeźni, hal, targowisk, popieranie miejscowego handlu, piecza nad oświatą publiczną, zakładanie i utrzymanie szkół, bibliotek, muzeów, piecza nad obyczajnością publiczną itd. 

Organem uchwałodawczym oraz kontrolnym gminy była rada miejska. Radni i ich zastępcy byli wybierani na trzyletnią kadencję, swoje czynności pełnili honorowo (ale za nieusprawiedliwioną nieobecność otrzymywali karę finansową).

Radzie przewodniczył burmistrz bądź jego zastępca. Organem wykonawczym był magistrat. Członkami magistratu byli burmistrz, jego zastępca i ławnicy. Liczba ławników stanowiła 10% liczby radnych. Członkowie magistratu otrzymywali wynagrodzenie z funduszów miejskich. Burmistrz, wybierany absolutną większością głosów, oprócz przynależności państwowej polskiej i biernego prawa wyborczego, musiał posiadać wykształcenie co najmniej z zakresu polskiej szkoły ludowej.

Nadzór nad miastami niewydzielonymi z powiatów sprawowały w pierwszej instancji wydziały powiatowe, w drugiej Minister Spraw Wewnętrznych.

Omawiany dekret zawierał wykaz 150 miast, leżących w granicach byłego Królestwa Polskiego (Kongresowego). Wymienia m.in. 35 miast, które na podstawie Ukazu Carskiego z 1869 r. zostały pozbawione praw miejskich (były osadami), w tym właśnie: Wyszków, Grajewo, Różan, Stawiski, Wysokie Maz., Zambrów. Są też 2 miejscowości, które wcześniej nie posiadały praw miejskich: Aleksandrów (Kujawski) i Wołomin, a także 94 miejscowości, które prawa miejskie miały nieprzerwanie, np.: Częstochowa, Lublin, Łomża, Maków Maz., Mława, Nasielsk, Ostrołęka, Ostrów Maz., Płock, Pułtusk, Radzymin, Siedlce, Skierniewice, Szczuczyn, Tykocin, Warszawa, Wyszogród, Zamość.

Z pewnością w przygotowaniu zapisów tego dekretu i wcześniejszych odbudowujących administrację państwową znaczny udział miał poprzedni rząd, Jędrzeja Moraczewskiego (17 listopada 1918 – 16 stycznia 1919), a w szczególności Stanisław Thugutt – minister spraw wewnętrznych w tym rządzie.

Władzę w Wyszkowie przejęła Tymczasowa Rada Miejska, której przewodniczył prezes Ochotniczej Straży Ogniowej Stanisław Pawłowski (4 września 1885 – 3 marca 1943). Burmistrzem został wybrany właściciel browaru Kazimierz Szymoński (w czasie I wojny prezes OSO, zmarł 12 listopada 1930 r., w wieku 63 lat). Pierwszym komendantem policji w Wyszkowie był sierżant Henryk Starżyński.   

Wybory odbyły się na podstawie dekretu z grudnia 1918 r. o wyborach do rad miejskich na terenie b. Królestwa Kongresowego. Czynne prawo wyborcze mieli wszyscy mieszkańcy bez różnicy płci, którzy ukończyli 21 lat, posiadali przynależność państwową polską i zamieszkiwali w mieście co najmniej od sześciu miesięcy. Bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom posiadającym prawo czynne, mającym ukończone 25 lat oraz umiejącym czytać i pisać po polsku. Członkiem rady nie mogli zostać płatni urzędnicy miejscy oraz urzędnicy państwowi, sprawujący nadzór nad działalnością gminy miejskiej, ponadto funkcjonariusze policji i istniejącej w tym czasie milicji ludowej.

W wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych, które odbyły się w grudniu 1919 r., wybrano radę miejską i burmistrza – został nim Stanisław Pawłowski.  

 

Zaczęło się w 1502 roku

Wyszków, będący od końca XI w. własnością biskupów płockich, uzyskał prawa miejskie 11 marca 1502 r. Nadał je biskup Wincenty Przerębski, który rok wcześniej uzyskał na to zgodę króla Jana Olbrachta. Od tej chwili Wyszków mógł używać własnego herbu – to czerwony pas przecinający poziomo pośrodku białe tło tarczy. Rada miejska była powoływana decyzją biskupa, właściciela miasta, nie pochodziła z wyboru. 

Ważną datą dla rozwoju miasta był rok 1528, kiedy to król Zygmunt I Stary zezwolił na zbudowanie mostu przez Bug z prawem pobierania opłat za przejazd. 

W następnym wieku do stagnacji miasta i jego powolnego upadku walnie przyczynił się najazd szwedzki. W połowie 1657 r., po przejściu wojsk szwedzkich, miasto zostało spalone. Spłonął też kościół, zniszczona została rezydencja biskupów. Spadła liczba mieszkańców okolicznych wsi, pola leżały odłogiem, w lasach podupadło bartnictwo. 

„Bezmiaru nieszczęść mieszkańców Wyszkowa dopełniły: wielki pożar miasta w 1704 r. oraz zarazy w latach 1707, 1710 i 1723. Zarazy dotknęły zarówno ludzi, jak i zwierzęta, masowo padały konie i bydło. Ludzie uciekali z terenów morowych, najchętniej w głąb lasów.

Wskutek „potopu” szwedzkiego i wydarzeń wojny północnej, potęgowanych przez klęski żywiołowe i zarazy, na początku XVIII w. Wyszków, mimo otrzymania praw miejskich, zmienił się w skromnie wegetującą osadę rolniczą” – czytamy w „Dziejach Wyszkowa i okolic” Janusza Szczepańskiego.

Po III rozbiorze Polski, w 1795 r., Wyszków znalazł się w zaborze pruskim. Dobra biskupie uległy sekularyzacji (majątek kościelny przejęła władza świecka), mieszkańcy Wyszkowa utracili prawo wolnego połowu ryb w rzece Bug i prawo wolnego wyrębu w wyszkowskich borach. Na początku XIX w. Wyszków miał 200 mieszkańców, stacjonowała tu pruska kawaleria. W 1802 r. rząd pruski zniósł zakaz swobodnego osiedlania się Żydów w miastach, co spowodowało wzrost liczby ich mieszkańców.

Jesienią 1806 r., po klęsce Prus w wojnie z Napoleonem, Wyszków został zajęty przez wojska rosyjskie. Trwające wokół walki wojsk rosyjskich i francuskich sprawiły, że miasto i okolice zostały ograbione z żywności, a most na Bugu zniszczony. Liczba zabudowań zmniejszyła się o połowę. W 1807 r. Wyszków znalazł się w Księstwie Warszawskim, namiastce niepodległego państwa polskiego. Z danych z 1808 r. wiemy, że leżący w powiecie pułtuskim Wyszków liczył 437 mieszkańców i był najmniejszy z siedmiu miast tego powiatu. Dla porównania: Nasielsk miał 2262 mieszkańców, Maków 2779, Pułtusk 1939, Serock 1277.
 

Pod rosyjskim butem

Po klęsce Napoleona, na mocy postanowienia Kongresu Wiedeńskiego, Wyszków w 1815 r. znalazł się w granicach Królestwa Polskiego (Kongresowego), czyli w zaborze rosyjskim. W 1820 r. miasto liczyło 769 mieszkańców, siedem lat później 960 (682 katolików i 278 Żydów). Było jednym z najmniejszych miast Mazowsza Północnego. W 1822 r. w Wyszkowie było 8 domów murowanych i 92 drewniane. Liczba mieszkańców spadła po epidemii cholery, która nawiedziła miasto w 1837 r. Przez miasto przeszła też epidemia ospy, szerzyły się choroby weneryczne (na co wpływ miały i stacjonujące tu oddziały wojskowe). 

Wzrost liczby mieszkańców Wyszkowa był m.in. efektem migracji ludności żydowskiej ze wsi do miast. W 1855 r. w Wyszkowie mieszkało 1535 osób (w tym 1023 Żydów), w 1857 r. – 1590 (1067 Żydów), w 1860 r. – 2134 (ponad połowa z nich była wyznania mojżeszowego). 

Przeszkodą w rozwoju Wyszkowa był brak przystani rzecznej i mostu.  

Po klęsce powstania styczniowego władze carskie przystąpiły do likwidacji resztek odrębności Królestwa Polskiego. Zniesiono autonomiczne władze centralne w Warszawie, administracja przeszła w ręce rosyjskie, język polski został usunięty z urzędów, zrusyfikowano sądy, oświatę. Akty stanu cywilnego dla osób wyznania rzymsko-katolickiego od 1868 r. (do 1915 r.) były prowadzone w języku rosyjskim (tylko nazwiska, oprócz wersji rosyjskiej, były pisane również po polsku). Przywrócono datowanie korespondencji urzędowej w tzw. starym stylu, czyli wg kalendarza juliańskiego, chociaż wiele pism i aktów było datowanych podwójnie, wg starego i nowego (gregoriańskiego) stylu – w XIX w. różniły się one o 12 dni. Inne przejawy rusyfikacji to: dwujęzyczne polsko-rosyjskie szyldy, obowiązek wywieszania na domach w dni świąt państwowych biało-granatowo-czerwonych flag Rosji, uczestnictwa w mszach w tzw. dni galowe (kilkadziesiąt w roku, związanych z datami urodzin i innych ważnych wydarzeń w życiu carskiej rodziny). Dokonano reformy administracyjnej. W 1867 r. Wyszków znalazł się w nowo utworzonej guberni łomżyńskiej. Po kolejnej reformie, z w 1893 roku, włączony został do guberni warszawskiej.

Zamiana miast na osady rozpoczęła się w Królestwie Polskim po 1818 r. Do roku 1864 ok. 30 miast utraciło prawa miejskie. Masowa zamiana miast na osady datuje się na lata 1869 – 1870. 1 czerwca 1869 r. wyszło rozporządzenie cara Aleksandra II „o przemianowaniu na osady niektórych miast z mniejszą ludnością”. Postanowieniem Komitetu Urządzającego, z 452 miast do osad zaliczono ¾ z nich. To te, które m.in. miały mniej niż 3 tys. mieszkańców, a liczba rolników przekraczała 50% właścicieli nieruchomości. Wyszków w roku 1869 miał 2431 mieszkańców. 

W maju 1870 r. Komitet Urządzający opublikował postanowienie, na podstawie którego prawa miejskie straciło 17 miast guberni łomżyńskiej, poza Wyszkowem m.in.: Andrzejewo, Brok, Ciechanowiec, Grajewo, Myszyniec, Nowogród, Radziłów, Różan, Serock, Wysokie Mazowieckie, Zambrów. Prawa miejskie (uzyskane w 1428 r.) stracił też Kamieńczyk (administracyjnie leżący w powiecie węgrowskim; dawniej Kamieniec), miał 1094 mieszkańców. 

Od połowy XIX w. liczba mieszkańców Wyszkowa systematycznie rosła. Rozwija się rzemiosło, przemysł. Na rozwój osady wpływało również dogodne położenie komunikacyjne – stąd prowadziły drogi do Warszawy, Białegostoku, Pułtuska, Serocka. W listopadzie 1891 r., wraz z drogą bitą do Łochowa, oddano do użytku drewniany most na Bugu. W 1897 r. została uruchomiona linia kolejowa Tłuszcz – Ostrołęka, most kolejowy pełnił też funkcję mostu drogowego. W 1911 r. Wyszków liczył 6298 mieszkańców. 

Na przełomie XIX i XX w. Wyszków był gminą wiejską z wójtem na czele. Wójtami byli m.in. Adam Godleś i Stanisław Krępicki. W Wyszkowie mieściła się też gmina żydowska; urzędował, wybierany przez całą żydowską społeczność Wyszkowa, główny rabin. W lipcu 1914 r. wybuchła I wojna światowa, brały w niej udział państwa zaborcze. 8 sierpnia 1915 r. do Wyszkowa wkroczyli Niemcy, kończąc stuletnią władzę w nim Rosjan.

Wycofujące się wojska rosyjskie stosowały zasadę spalonej ziemi. Uprowadzały ze sobą konie i inwentarz, z kościoła św. Idziego wywiozły 3 dzwony. Również Niemcy prowadzili tu gospodarkę rabunkową, ale też wprowadzili swoją administrację, zlikwidowali napisy w języku rosyjskim.

Wyszków stał się wolny od zaborców 11 listopada 1918 r. 

 

Elżbieta Szczuka

Korzystałam m.in. z monografii Janusza Szczepańskiego „Dzieje Wyszkowa i okolic”, Warszawa 1998.
Fotografie z archiwum Biblioteki Miejskiej w Wyszkowie i Elżbiety Szczuki.